Reforma z 1998 roku powołała do życia, z dniem 1 stycznia 1999 roku, trójstopniowy podział administracyjny kraju. Wprowadzony został powiat, a Ustawa o samorządzie powiatowym z 5 czerwca 1998 roku określiła zadania powiatu, a także źródła jego finansowania.
Celem opracowania jest przedstawienie sposobu finansowania powiatowych jednostek samorządowych z obszaru województwa mazowieckiego. Przeprowadzona analiza dotycząca dochodów i wydatków budżetowych 37 powiatów (bez miast na prawach powiatu) jest próbą przedstawienia zdolności finansowej poszczególnych jednostek w ujęciu czasowym i przestrzennym.
W przyjętym na potrzeby analizy okresie (lata 2001–2005) najważniejszymi źródłami wpływów budżetowych powiatów były dochody własne (największe znaczenie w tej grupie miał udział w podatku PIT i pozostałe dochody) lub subwencja ogólna i dotacje celowe. Wyraźne zróżnicowanie przestrzenne pomiędzy rozmieszczeniem dochodów z tych dwóch źródeł występowało pomiędzy powiatami położonymi na obszarze aglomeracji warszawskiej (w całości lub części) a resztą regionu. W badanym okresie powiaty miały również możliwość pozyskiwania środków na dofinansowanie swych zadań ze źródeł zewnętrznych: krajowych oraz zagranicznych – przede wszystkim (od 2004 r.) z budżetu Unii Europejskiej w ramach programów operacyjnych. Środki te nie odegrały jednak znaczącej roli, choć jedynie na tym polu można zauważyć różnice pomiędzy powiatami wynikające z ich aktywności.
Po stronie wydatków, największy udział przypadł na wydatki bieżące. Wśród działów budżetowych dominowały: oświata i wychowanie oraz pomoc społeczna, a także transport
i łączność oraz administracja publiczna. Występowało duże zróżnicowanie przestrzenne
w udziale poszczególnych kategorii wydatków, uwarunkowane głównie czynnikami niezależnymi. Wydatki zależą bowiem od poziomu dochodów, a te w przypadku powiatów uzależnione są od transferów z budżetu państwa lub zdolności pozyskiwania środków zewnętrznych.
W badanym okresie, zmiany w dochodach i wydatkach budżetowych powiatów w województwie mazowieckim spowodowane były głównie czynnikami niezależnymi od samorządów powiatowych – decyzjami administracji szczebla centralnego i uregulowaniami legislacyjnymi. Największe znaczenie miała ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego z 13 listopada 2003 r. Regulacja ta miała duży wpływ na wielkość, a przede wszystkim na strukturę dochodów ogółem oraz na ich zróżnicowanie pod względem przestrzennym – zwiększeniu uległy dochody własne powiatów poprzez wzrost udziału w podatku PIT.
Największe możliwości samodzielnego kreowania wydatków na poziomie samorządu powiatowego dają fundusze unijne, z których jednakże w okresie programowania 2004–2006 skorzystało niewiele powiatów z województwa mazowieckiego.
