Zgodnie z art. 38 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 80/2003 z późn. zm.), organy samorządu województwa prowadzą analizy odnoszące się do obszarów i problemów zagospodarowania przestrzennego. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego, jako jeden z kierunków zagospodarowania, przewiduje politykę przeciwdziałania nadmiernym dysproporcjom rozwojowym (Mapa 1). Polityka adresowana jest m.in. do obszaru radomskiego, w którym stwierdzono kumulację negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych oraz trudności w ich przezwyciężaniu czynnikami endogenicznymi.
Każda aglomeracja miejska może zostać uznana za obszar problemowy. Nacisk inwestycyjny na gminy wiejskie sąsiadujące z miejskimi – żywiołowe rozprzestrzenianie się zabudowy mieszkaniowej, przenoszenie na przedmieścia działalności gospodarczej, związane z niższymi cenami ziemi i stawkami podatków – to problemy, z którymi boryka się gospodarka przestrzenna w całej Europie. Naprzeciw tym wyzwaniom wychodzą nowe projekty i eksperymenty prawnoustrojowe. Jako nowatorskie rozwiązanie w tej dziedzinie można wskazać region Hanower w Niemczech – nową jednostkę administracyjno-terytorialną o szerokich uprawnieniach planistycznych, obejmującą całą strefę podmiejską. W Polsce trwa dyskusja nad ustawą o metropoliach. Początkowo miała ona dotyczyć kilku największych aglomeracji – przede wszystkim śląsko-dąbrowskiej, warszawskiej i trójmiejskiej. Na wniosek Unii Metropolii Polskich do projektu dołączono jeszcze kilka miast, tak że ich liczba urosła do dwunastu. Wśród nich znalazły się 3 mniejsze ośrodki – ze wschodniej części Polski, określane w krajowych dokumentach planistycznych jako metropolie kształtujące się: Białystok, Lublin i Rzeszów. Projekt ustawy spotkał się z krytyką ze strony Związku Województw RP. Przedstawiono w zamian inną koncepcję, w myśl której każda gmina miejska lub miejsko-wiejska mogłaby, wraz z co najmniej dwiema sąsiednimi gminami, utworzyć zespół miejski. Jednocześnie niektóre ośrodki miejskie – nieuwzględnione w projekcie ustawy metropolitalnej – podjęły inicjatywę sformalizowania współpracy z sąsiednimi jednostkami na zasadzie związków metropolitalnych. Działania takie miały miejsce m.in. w Częstochowie, Kielcach i Olsztynie.
Radom, liczący blisko ćwierć miliona mieszkańców, jest ośrodkiem porównywalnym do Częstochowy i Kielc, znacznie większym od Olsztyna i Rzeszowa. Niezależnie od przyszłego statusu prawnego aglomeracji tworzonych przez tej wielkości miasta – jako oczywista jawi się potrzeba prac planistycznych nad racjonalnym zagospodarowaniem stref podmiejskich. Powstrzymanie bezplanowego rozprzestrzeniania się zabudowy, integracja transportu publicznego na poziomie ponadlokalnym, tworzenie warunków dla innowacyjnych przedsięwzięć gospodarczych, budowa infrastruktury społecznej służącej obsłudze regionu – to wyzwania stojące przed każdym dużym miastem europejskim.
Pod pojęciem strefy podmiejskiej rozumiany będzie tutaj obszar współistnienia miejskich i wiejskich sposobów użytkowania przestrzeni. Współistnienie to objawia się w szczególności poprzez rozprzestrzenianie się osadnictwa o charakterze podmiejskim na tereny wiejskie, co określane jest mianem suburbanizacji. Zjawiska te nasilone są zwłaszcza w pasie przyległym do granic centralnej gminy miejskiej.
Celem części pierwszej niniejszego opracowania jest rozpoznanie zagospodarowania przestrzennego oraz sytuacji społeczno-gospodarczej w Radomiu wraz z jego strefą podmiejską (Mapa 1). Na podstawie tego rozpoznania uwarunkowań rozwoju w drugiej części zawarto postulaty dotyczące pożądanych przemian sieci osadniczej, układu komunikacyjnego i wyposażenia w infrastrukturę publiczną.
W rozdziale pierwszym niniejszego opracowania przedstawiono położenie geograficzne Radomia ze szczególnym uwzględnieniem jego miejsca w krajowej sieci osadniczej. Omawiając tło historyczne rozwoju miasta, skupiono się zwłaszcza na jego znaczeniu jako ośrodka regionalnego. Odrębny podrozdział poświęcono rozwojowi przestrzennemu Radomia – uznawanemu za modelowy przykład dla miast polskich. Podjęto także próbę wyznaczenia granic obszaru badawczego do dalszych prac. Zaproponowano w tym celu szereg różnorodnych kryteriów. Szczegółową analizę stanu strefy podmiejskiej Radomia rozpoczęto od opisu środowiska przyrodniczego. Sytuację społeczno-gospodarczą ukazano na dwu płaszczyznach: zbadano wewnętrzne zróżnicowanie strefy podmiejskiej, natomiast globalne wskaźniki oceniono, porównując Radom z innymi dużymi miastami polskimi. Tą samą metodą przeanalizowano dostępność infrastruktury społecznej.
Osobną część opracowania stanowi rozpoznanie stanu zagospodarowania przestrzennego strefy podmiejskiej Radomia. Na podstawie danych o rozmieszczeniu ludności przedstawiono szczegółowo struktury osadnicze – miasta i pozostałych gmin zaliczonych do strefy. Rzeczywiste użytkowanie terenu pokazano na mapie w skali 1 : 25 000, sporządzonej na podstawie aktualnych zdjęć satelitarnych. Oceniono również wzajemną zgodność studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania poszczególnych gmin. Miejsca nasilenia zjawiska suburbanizacji określono na podstawie analizy rozmieszczenia decyzji o warunkach zabudowy. Poruszono wreszcie kwestię ochrony wartości kulturowych przestrzeni.
W części postulatywnej opracowania określono pożądane kierunki zmian w zagospodarowaniu strefy podmiejskiej Radomia. Na początku dokonano hierarchizacji głównych ośrodków sieci osadniczej. Ustalono modelową sieć ośrodków lokalnych, a następnie, w oparciu o ich dostępność, podjęto próbę określenia granic ich obszarów ciążenia. W kolejnym rozdziale wskazano pożądany układ obszarów przyrodniczych biologicznie czynnych. Po analizie położenia węzłów i przebiegu ciągów ekologicznych o znaczeniu ponadlokalnym zaproponowano ochronę terenów otwartych wokół miasta w formie zielonego pierścienia. W nawiązaniu do modelu struktury osadniczej w następnym rozdziale wyróżniono podstawowe węzły komunikacji publicznej i zaproponowano układ głównych linii. Dla linii kolejowych dokonano optymalizacji sieci przystanków. W materiałach kartograficznych wskazano możliwy przebieg postulowanych szlaków komunikacyjnych w korytarzu międzynarodowej drogi E371: linii kolejowej Radom – Ostrowiec Świętokrzyski i drogi szybkiego ruchu S9 Radom – Rzeszów. Określono też potencjalne węzły przesiadkowe kolej/autobus oraz lokalizację parkingów systemu Park&Ride dla kierunków obsługiwanych przez główne drogi. Dalej przedstawiono postulaty zwiększenia dostępności infrastruktury społecznej oraz technicznej. Ostatni rozdział zawiera uwagi do polityki planistycznej, prowadzonej przez samorządy gminne.
Opracowanie niniejsze stanowić może dopełnienie studiów zagospodarowania przestrzennego gmin, które zarówno z uwagi na swój zakres terytorialny, jak i częstokroć opacznie pojęte cele rozwojowe, traktują poruszone tutaj zagadnienia fragmentarycznie. Może być też traktowane jako przyczynek do studium uwarunkowań rozwoju obszaru miejskiego Radomia, o ile po spodziewanych zmianach prawnego systemu planowania przestrzennego pojawi się potrzeba sporządzenia takiego dokumentu.
